Punkt widokowy na las Szárhalmi
„Znamy wiele gatunków flory alpejskiej (storczyk, dzwonki, pleszczotka górska), ale zobaczyć w naszym bezpośrednim otoczeniu takie kwiaty jak sasanka, ostnica Jana i ostnica włosowata jest prawdziwą przygodą” – oświadczył botanik z Grazu, który obchodził teren z inżynierem leśnictwa Istvánem Csapodym.
Krajobraz z punktu widokowego Szárhalmi jest rzeczywiście wyjątkowo bogaty w gatunki i zbiorowiska roślinne.
LAS SZÁRHALMI
Dyrekcja Parku Narodowego Fertő-Hanság, źródło: ferto-hansag.hu
Las Szárhalmi, źródło: Shutterstock
Punkt widokowy przy wzgórzu Kecske, źródło: sopronitema
Jego najwyższym punktem jest szczyt Pinty o wysokości 261 m n.p.m, a znajdująca się w pobliżu drewniana wieża widokowa na wysokości 208 m stoi na górze Kecske. Las rozciąga się na terenie o powierzchni 412 ha. Specyfiką krajobrazu jest to, że nie ma tutaj żadnego źródła, tak więc woda dostarczana jest jedynie przez deszcz, którego roczny poziom to średnio 660 mm. Klimat jest zasadniczo kontynentalny, posiada jednak po części cechy subśródziemnomorskie. Jego flora i fauna ma rolę przejściową pomiędzy Wschodnimi Alpami a górami wapiennymi Małych Karpat. Dzięki swoim ponad 1300 różnym kwiatom jest obszarem wyjątkowo bogatym w gatunki, osiągając pod tym względem drugie miejsce w kraju. Prawie wszystkie krzewy rodzime na Węgrzech występują również tutaj.
Podczas wycieczek z pewnością nie można pominąć romantycznego lasu Szárhalmi!
Dwulistnik muszy, źródło: Wikipedia
Obuwik pospolity, źródło: Wikipedia
.jpg)
Podkolan biały, źródło: Wikipedia
Storczyk kukawka, źródło: Wikipedia
Liczne kwiaty przyciągają różne gatunki motyli: często występuje tutaj polowiec szachownica i pawica gruszówka. Gady, ropuchy i zaskrońce zwyczajne mieszkają w głębi lasu, gdzie jest chłodno, ale czasem powodują duże zamieszanie w komunikacji miejskiej, gdy maszerują poprzez drogi dla samochodów do wód, zamykających wzgórza.
Pawica gruszówka, źródło: Wikipedia
_male.jpg)
Polowiec szachownica, źródło: Wikipedia
Naturalną roślinnością lasu jest dąb burgundzki z dębem bezszypułkowym, grab pospolity z dębem bezszypułkowym, dąb omszony, step z trawami skalnymi i charakterystycznymi dla spadzistych stepów roślinami, suche łąki kośne oraz buk sadzony, oprócz nich sporadycznie występuje dzika grusza, wiśnia ptasia i różnego rodzaju jarzęby. Na falistych wzgórzach piękne winnice produkują lokalne wino.
Po stronie lasu Szárhalmi, przy kąpielisku Tómalom znajduje się niezwykle popularna ścieżka edukacyjna nazwana od konwalii, często odwiedzana przy dobrej pogodzie przez rodziny z Sopronu i okolicy.
Wiśnia ptasia, źródło: Wikipedia
Jaskinia Zsivány, źródło: ikvahir.eu
W Szárhalom znajduje się większość jaskiń w okolicach Sopronu. Mówi się, że nad największą z nich, jaskinią Zsivány znajdowały się kiedyś ruiny pewnego zamku. O ruinach wspomina tylko jedno pisane dzieło, które jest jedynie romantycznym opisem epoki, jest to książka dr Kálmána Takátsa pod tytułem „Ostatni rozbójnik z Bakonyu, Pali Oroszlán”. Istotna dla nas część brzmi następująco:
„Po najeździe na Dakę, Pali ruszył z rozbójnikami do komitetu Sopronu i grasuje w okolicach Kapuvár, Eszterháza i Fertőszentmiklós, ale jego ulubioną kryjówką jest, chowający się w nieprzebytych zaroślach lasu Cárhalom, pozostały tutaj z czasów czeskich zamek zbójników, ruiny Macskavár (dosłownie zamek kotów) oraz znajdujący się na południe od niego tunel. Gdzie naprawdę leży ów zamek? Na grzbiecie góry od strony Nagytómalom, idąc wzdłuż oznaczonej na żółto ścieżki leśnej, mniej więcej w połowie drogi do Edelbrunn z lewej strony jest on schowany w gęstych krzakach. Nie jest on bowiem na Wzgórzu nad Kőhidą, gdzie uczeni go umieszczają, tam gdzie nie ma śladu zamku, kamienia i ruiny, ale zamek zbójników czeskich był właśnie tutaj, jego piwnice zachowały się do dziś, a jego zakopane ściany po raz kolejny ujrzą światło dziennie dopiero w czasie wykopalisk w przyszłości. Następcy średniowiecznych zbójników czeskich, Pali Oroszlán i jego bandyci spędzali tutaj niezliczone noce, budując z leśnych liści wygodne siedliska w pozbawionych życia ścianach. Według Pali’ego, w tym miejscu, podobnie do jaskiń Kisingyen, jest jeszcze wiele skarbów zakopanych, których jego zbójnicy nigdy nie mieli okazji wykopać.”
A na koniec książka mówi: „Zbójnicy schowali te skarby nie pod kamieniami, i nie wśród ruin, przysięgam że nie tam, na słowo mojego honoru, bo ja tylko wiem, ponieważ Pali Oroszlán tylko mi powiedział, gdzie zakopali, gdzie jest ich kryjówka.”
SOPRONKŐHIDA – WIĘZIENIE
Nazwa miejscowości pochodzi od mostu kamiennego, znajdującego się w pobliżu Sopronu. Pruscy właściciele tego obszaru w 1854 roku zbudowali właśnie tutaj Fabrykę Cukru w Sopronkőhida, której produkt brał w 1867 roku udział w Wystawie Światowej w Paryżu. W fabryce pracowało ówcześnie 300 robotników, zarówno mężczyźni, jak i kobiety.
Na podstawie ustawy V. z 1878 roku (Kodeks Csemegi) kara pozbawienia wolności mogła się odbywać jedynie w więzieniu, ale w związku z tym, że pojemność istniejących już takich instytucji nie była wystarczająca, nadeszła potrzeba założenia nowego więzienia, i do tego miało to być właśnie w regionie Zadunajskim. Istniały dwie możliwości: jednym z potencjalnych miejsc było Kurucdomb, a drugim – zakład byłej, już nieużywanej Fabryki Cukru. Osoby kompetentne wybrały to ostatnie.
Więzienie w Sopronkőhida, źródło: MTI (Węgierska Agencja Prasowa)
Osoby kompetentne wybrały to ostatnie.
Projektantem więzienia był ten budapesztański inżynier, który wcześniej zaprojektował Więzienie Csillag w Segedynie oraz później Królewskie Więzienie Zbiorowe w Budapeszcie, Gyula Wagner, a wykonanie zostało powierzone soprońskiemu inżynierowi Mártonowi Schneiderowi. Prace budowlane rozpoczęły się 13 lipca 1884 roku i zakończyły się 31 sierpnia 1886 roku.
Nowo powstały zespół budynków otoczono murem bastionowym, którego długość wynosiła 600 metrów, a wysokość od 4,3 do 7,5 metra. Nad murem umieszczono osiem pasm drutu kolczastego.
Więzienie w Sopronkőhida, źródło: MTI (Węgierska Agencja Prasowa)
Po wyposażeniu i przesiedleniu więźniów do budynku oficjalne oddanie odbyło się 1 listopada 1886 roku. Do nowego więzienia przywożono więźniów codziennie, z różnych części kraju. Według dokumentacji, jeden strażnik więzienny zawsze miał czekać na dworcu na kolejną grupę więźniów.
Krajowy Królewski Zakład Karny w Sopronie służył wyłącznie do odbywania kary przez więźniów płci męskiej oraz do odbywania najsurowszej kary pozbawienia wolności, to jest kary więzienia. Kara więzienia mogła być dożywotnia lub na okres określony maksymalnie do 15 lat, ale minimalnie na 2 lata.
Więzienie w Sopronkőhida, źródło: MTI (Węgierska Agencja Prasowa)
W 1989 roku zbudowano kościół dla więźniów, aby mogli praktykować swoją wiarę. Dzisiaj w więzieniu funkcjonuje kaplica oddana w 2009 roku.
Po rozporządzeniu regenta Węgier Miklósa Horthy’ego 15 października 1944 roku, władzę przejęła partia Szálasi’ego (Strzałokrzyżowców), a więźniów pod obostrzonym aresztem pracy przymusowej przeniesiono na zachód, aby przygotować miejsce dla więźniów politycznych z Budapesztu oraz dla zatrzymanych partyzantów, których przyprowadzano tutaj zazwyczaj w godzinach nocnych pod eskortą Strzałokrzyżowców.
Od tego czasu przebywali w Zakładzie Karnym więźniowie trzech kategorii: więźniowie, tzw. więźniowie w areszcie zapobiegawczym i inni więźniowie polityczni. Więźniowie tych trzech kategorii byli od siebie ściśle oddzieleni. Przebywający w areszcie zapobiegawczym mieli nieco lepsze warunki i byli zakwaterowani w budynku szpitala. Więźniów politycznych trzymano w południowej części budynku więzienia. Pozostałe części więzienia były do dyspozycji więźniów. Skład społeczny więźniów był bardzo zróżnicowany, ponieważ obok zwykłych przestępców trzymano tutaj również wielu byłych ministrów, doradców, sekretarzy stanu, generałów i nadżupanów (odpowiednik polskiego wojewody) Horthy’ego. Jesli chodzi o narodowość, oprócz Węgrów przebywali tutaj Chorwaci, Słowacy, Włosi i Polacy, a oprócz mężczyzn trzymano tutaj również kobiety i dzieci.
W 1944 roku wprowadził się do zakładu karnego sąd wojenny pod przywództwem sędziego wojennego, majora Vilmosa Dominicha. Posiedzenia trybunału femicznego Strzałokrzyżowców odbywały się w znajdującym się naprzeciwko więzienia budynku szkoły. Wiele z tutejszych wyroków było wyrokami śmierci, część z nich została wykonana na miejscu, a inna część wyroków została zmieniona na 10-15-letnie pozbawienie wolności lub na dożywocie. Pierwszy wyrok śmierci został wykonany 21 grudnia 1944 roku na cynkografie (wykonawcy płyt drukarskich) Józsefie Deutschu. Popołudniem 23 grudnia 1944 roku na śmierć skazano byłego posła parlamentu Endre Bajcsy-Zsilinszky’ego, inżyniera chemika Barnabasa Pesti’ego, członka grupy działaczy z Csepel – mającego jedynie 21 lat – Róberta Kreutza, oraz Istvána Pataki’ego, metalowca. Wyroki śmiertelne zostały wykonane rano, 24 grudnia.
Endre Bajcsy-Zsilinszky, źródło: MTI (Węgierska Agencja Prasowa)
Procesja żałobna Endre Bajcsy-Zsilinszky’ego, źródło: MTI (Węgierska Agencja Prasowa)
28 marca zostali wysiedleni przebywający w areszcie zapobiegawczym i więźniowie polityczni, a potem wypuszczano również zwykłych więźniów.
Zakład Karny został przeniesiony wiosną 1945 roku do Sopronu, ponieważ od kwietnia aż do końca stycznia roku 1948 budynek został przejęty do dyspozycji radzieckiego sądu wojennego i używano go jako obozu dla więźniów wojennych. Teren zakładu karnego został znacznie rozszerzony. Przypuszcza się, że w czasie Zielonych Świątek 1945 roku trzymano tutaj 22 tys. więźniów, a inne źródła podają, że przebywało tutaj 33 tys. ludzi. Większość przetrzymywanych ludzi było niewinnych, później przeniesiono ich na tereny Związku Radzieckiego na pracę przymusową. Nie zachowały się dokumenty na temat liczby straconych tutaj bez procesu sądowego ludzi.
W 1947 roku zmieniono nazwę instytucji na Krajowy Zakład Karny w Sopronie i został on przeniesiony z powrotem do Kőhidy po wyprowadzeniu się Sowietów w styczniu 1948 roku.
Odzyskany budynek był w bardzo złym stanie i, według ocen, potrzebne prace remontowe mogłyby potrwać nawet 6 lat, mimo tego więzienie już jesienią tego roku zostało otwarte po wykonaniu najważniejszych prac remontowych. Po raz pierwszy w kraju zbudowano wtedy wieże strażnicze na bastionach. .
Na rok 1951 liczba więźniów wzrosła do ponad 2000. W tym roku ukończono budynek komendy i nazwę instytucji ponownie zmieniono na Krajowe Więzienie w Sopronkőhida. Jesienią tego samego roku budynek więzienia został po raz kolejny ewakuowany z powodów politycznych i do ponownego otwarcia doszło dopiero latem 1955 roku, kiedy w murach więzienia i zakładu karnego, na terenie o wielkości ponad 10 ha Przemysłowa Spółka Akcyjna „Hangya” uruchomiła najpierw fabrykę szczotek, a następnie tkalnię, w której mieli być zatrudnieni więźniowie
W 1958 roku Tkalnia w Sopronkőhida, posiadając 360 sprzętów do tkania była największą taką fabryką kraju.
W czasach rewolucji w 1956 roku, 28 października część więźniów organizowała zamieszki i próbowała uciec, wywracając bramę służącą na przejazd ciężarówek, ale akcja została udaremniona przez strażników, a więźniowie zostali zamknięci z powrotem w swoich celach. Zamieszek jednak nie udało się stłumić, zamknięci więźniowie grozili spaleniem budynku, a komendanta wzięli jako zakładnika. Jego życia broniło 16 więźniów skazanych na dożywocie, którzy również próbowali uspokoić więźniów organizujących zamieszki. Sytuację udało się rozwiązać dzięki interwencji studentów z Sopronu, którzy negocjowali z więźniami i uwolnili komendanta.
Od czasów funkcjonowania zakładu karnego wielu więźniów uciekło stąd: przed latami 50. niemal nie było roku bez ucieczki z odbywania pracy w zewnętrznych lokalizacjach lub z wewnątrz instytucji. Na początku roku 1958 odbyła się udana ucieczka, a dwie nieudane próby dezercji miały miejsce w 1977 i 1992 roku. Pod koniec 1989 roku i na początku 1990 roku, w czasach przejściowych, w związku z oczekiwaniem na amnestię, wielu więźniów odmówiło spożywania posiłku i pracy, największa taka akcja dotyczyła aż 200 więźniów. Pod koniec 1989 roku również doszło do strajku głodowego, ale tę sytuację udało się rozwiązać w ciągu jednego dnia. Do wyjątkowo poważnych incydentów zaliczało się wzięcie zakładnika w 1993 roku, gdy dwóm więźniom udało się wydostać z więzienia, ciągnąc ze sobą jednego ze strażników, ale samochód, którego zażądali przestępcy, był zatankowany tylko do połowy i w ten sposób komandosom udało się schwytać dwóch uciekających boso więźniów. W grudniu 2004 roku jednemu więźniowi udało się wydostać z instytucji po południowym spacerze, ale jego też schwytano w ciągu 7 godzin.
Osadzeni, którzy tutaj zmarli, zostali pochowani na cmentarzu dla więźniów, gdzie groby były zaznaczone jedynie klockami kamiennymi. Jeżeli zmarły był skazańcem, to na klocku wyryto literę „F” (od węgierskiego słowa „fegyenc” o znaczeniu „skazaniec” – komentarz tłumacza), a w przypadku gdy był on pod obostrzonym aresztem pracy przymusowej, wyryto na klocku literę ”D” (od węgierskiego słowa „dologházas” o znaczeniu „na pracy przymusowej” –komentarz tłumacza). Od 1962 roku nie odbywały się pogrzeby na terenie zakładu karnego. 
Sopronkőhida, były cmentarz więźniów, źródło: Fortepan
Pierwotnie pochowano tutaj męczenników rewolucji 56’, ale po ekshumacjach w latach 1989-90 ich prochy przeniesono na ostateczne miejsce spoczynku. Na miejscu cmentarza więźniów 56’ znajduje się dzisiaj miejsce pamięci. Rewolucjonistami, pochowanymi tu aż do czasu ekshumacji, byli: Lajos Czifrik (ur. w Mosonmagyaróvár w 1914, zastrzelony w Győr 15 stycznia 1958), aktor i reżyser Gábor Földes (ur. w Budapeszcie w 1923 roku, zmarł 31 grudnia 1957 roku), pastor reformowany Lajos Gulyás (ur. w Kisújfalu w 1918 roku, zmarł 31 grudnia w 1957 roku), palacz Antal Kiss (ur. w Diószeg w 1933 roku, zmarł 31 grudnia 1957 roku), nauczyciel Árpád Tihanyi (ur. w Győr w 1916 roku, zmarł 31 grudnia 1957 roku), István Török (ur. w Sárvár 1930 roku, zmarł 2 grudnia 1958 roku), László Weintrager (ur. w Mosonmagyaróvár w 1928 roku, zmarł 16 stycznia 1958 roku), Imre Zsigmond (ur. w Doborgazsziget 1924 roku, zmarł 31 grudnia 1957 roku). Dziewiątą z ofiar pochowanych nocą w całkowitej tajemnicy w nieoznaczonych grobach był poseł parlamentu, przewodniczący Zadunajskiej Rady Narodowej Attila Szigethy, który w do dziś nieznanych okolicznościach popełnił samobójstwo w szpitalu dla więźniów w Győr.
SŁYNNI MIESZKAŃCY WIĘZIENIA W SOPRONKŐHIDA
Historia więzienia w Sopronkőhida jest interesującą częścią tradycji kulturowej okolicy. Instytucja została odwiedzona przez dwie osoby o pochodzeniu królewskim: w 1892 roku przybył tutaj następca tronu o tragicznym losie, Franciszek Ferdynand, oraz w 2011 roku arcyksiążę z rodziny Habsburgów Michał z Lotaryngii. Znanym i niesławnym mieszkańcem zakładu karnego był Jan Kovač, słowacki rozbójnik, którego można porównać do Sándora Rózsa (słynnego węgierskiego rozbójnika, lub do znanego w Polsce Janosika-komentarz tłumacza). Innym był Füge „mackós”, który włamywał się w białych rękawiczkach i trwonił pieniądze skradzione ze skarbców udając hrabiego węgierskiego w Monte Carlo.
Bolesnym i wzruszającym jest ten okres więzienia, kiedy trzymano tutaj więźniów politycznych: słynny aktor filmowy Pál Jávor trafił tutaj z powodu swojego antynazistowskiego nastawienia, tak jak aresztowani członkowie ruchu oporu Pál Almásy, Kálmán Révay, István Pataki i Endre Bajcsy-Zsilinszky, których przetrzymywano tutaj i z których ostatnich dwóch zastrzelono.
Pál Jávor, źródło: Fortepan
László Rajk, źródło: MTI (Węgierska Agencja Prasowa)
_miniszterelnök.jpg)
Miklós Kállay, źródło: Wikipedia
Zakład Karny był również więzieniem wielu byłych ministrów: przetrzymywano tutaj Miklósa Kállay’ego, hrabiego Mórica Esterházy’ego i Géza Lakatosa. Był też przykład taki, że były więzień został ministrem: tak własnie było w przypadku László Rajka. Będący w 1944 roku jeszcze biskupem Veszprému József Mindszenty został tutaj osadzony ze swoimi księżmi, i on właśnie odprawił mszę bożonarodzeniową w więzieniu po zastrzeleniu skazanego na śmierć Endre Bajcsy-Zsilinszkyego. Jego pobyt upamiętnia sala pamięci, nawiązująca również do pobytu pochowanego w grobie zbiorowym franciszkanina, ojca Szaléza Kissa, który został tutaj zastrzelony wraz z trzema swoimi uczniami w 1946 roku. Proces beatyfikacji Szaléza Kissa, czczonego jako męczennika tajemnicy spowiedzi, jest w trakcie.
Po wydarzeniach w 1956 roku pochowano tutaj dziewięciu męczenników, poza nimi siedmiu rewolucjonistów straconych po procesach koncepcyjnych oraz Attilę Szigethyego, który był przywódcą Zadunajskiej Rady Narodowej. János Kádár osobiście zaoferował mu posadę ministra, ale oferta ta została przez niego odrzucona, po czym Szigethy popełnił samobójstwo. Został tutaj pochowany również 24-letni chłopak z fabryki wagonów, będący strażnikiem narodowym 56’, którego namawiano na powrót z Ameryki z obietnicą bezkarności, ale po powrocie został zastrzelony. Ich wspólny grób został odkryty w 1990 roku. Po ekshumacji postawiono tutaj obelisk i miejsce pamięci ku ich czci.
Dziś wielu znanych przestępców jest lub było mieszkańcami zakładu karnego w Kőhida: seryjny morderca Marinko Magda polubił tutaj malarstwo, duet przestępczy Bene–Donászi, który pozbawił życia wielu ludzi, wśród nich jednego policjanta, ale przebywają tutaj też bardziej „przeciętni” mordercy, jak pijący krew Raffael, bestialski kat młodej nauczycielki, który przerażał nawet współwięźniów i strażników więziennych. Odbywał tutaj karę także były komendant krajowej gwardii robotniczej, uwikłany w sprawę korupcyjną Ferenc Csima, który dostał urlop na 10 dni, aby świętować 25 rocznicę ślubu w ramach pokaźnej uroczystości w Hotelu Royal.
WYKORZYSTANA LITERATURA
1. Kuntz - Pantali (2014): Sopronkőhida, a legek börtöne- Oriold és Társa Kiadó, Budapest
2. Kotsis Tivadar (1940): Barlangok a tómalmi erdőben Soproni Szemle 1940/4.
3. Csapody Tamás: A kisegyházakat betiltó rendelettől a rögtönítélő bíróság működéséig Jog, állam, politika 8. évf. 3. sz. (2016.)
4. http://old.bv.gov.hu/sopronkohida-az-intezet-tortenete
5. http://www.sopronikirandulas.hu/sopron/sopronkohidai_fegyhaz_es_borton.html
6. https://www.ferto-hansag.hu/upload/document/247/f7_okoturizmus-1_l4cp.pdf
7. http://www.fertorakosikirandulas.hu/fertorakos/kofejto.html
